De Jodenvervolging
Bij het uitbreken van de oorlog is de joodse gemeenschap in Enschede een bloeiende gemeenschap. De gemeenschap bestaat uit joden uit alle lagen van de bevolking. De joodse gemeente is in die tijd een rijke gemeente. Dat is te danken aan enkele rijke families Menko, Rozendaal, Cats, Serphos, Van Gelderen, Van Dam en Frankenhuis. Deze families bepaalden dan ook het beleid in de joodse gemeente. De samenleving is dan nog sterk verzuild en de meeste joden komen maar moeilijk aan het werk als arbeiders. Er zijn enkele joodse fabrikanten die joodse medewerkers hebben, maar over het algemeen zijn het de katholieken die bij de katholieken werken en de gereformeerden bij de gereformeerden. De meeste joden worden daarom zelfstandig ondernemer. De joden maken al sinds de 18e eeuw deel uit van de Enschedese gemeenschap. Op 22 augustus 1827 werd de eerste synagoge geopend aan de Stadsgravenstraat. In 1928 is de synagoge aan de Prinsestraat klaar. Burgemeester Bergsma schrijf bij de opening op 13 december lovende woorden in het gedenkboek. “Het gebouw is een sieraad voor de aan mooie openbare gebouwen zo arme stad.”
De onderdrukking van de joden in Duitsland door het nazi-regime zijn niet verborgen gebleven voor de joodse gemeenschap. Tussen 1933 en 1939 komen er ongeveer 40.000 joden vanuit Duitsland de grens over. Al in 1923 wordt er in Oldenzaal geld ingezameld voor de vijftienduizend joodse migranten die door de Poolse regering zijn uitgewezen. De instroom van vluchtelingen uit het oosten zorgde voor materiële problemen omdat zij onderdak moesten hebben maar veroorzaakte ook religieuze tegenstellingen. De duitse joden waren joodser dan de nederlandse joden. De joden in het oosten hadden in de jaren ervoor minder contacten gehad met de buitenwereld en daardoor meer vastgehouden aan hun godsdienstige tradities. Enkele honderden joden uit Duitsland blijven voor de oorlog in Enschede.
Politie te Enschede, Formulier voor oproep van de zgn. Kabelwacht die werd ingesteld naar aanleiding van het doorsnijden van de telefoonlijdingen van de Wehrmacht langs het spoor tussen Enschede en Hengelo. Oproep van 21 december 1941. Ondertekend door Ruckert Burgemeester van Enschede.
Deportatie
Op 13 september 1941 werden er voor een tweede keer kabels van de Wehrmacht doorgesneden. Deze keer had grote gevolgen. 71 Enschedees waarvan 69 joden werden in Enschede gearresteerd. In totaal wordt een groep van 150 man gearresteerd. De joodse mannen (106 in totaal) werden op 15 september weggevoerd naar Mauthaussen. Op 9 oktober worden de eerste tien doden herdacht door het kerkbestuur. Voor het eind van het jaar was via de sicherheidsdienst aan de joodse raad van alle weggevoerde mannen het overlijdensbericht doorgegeven. De ernst van de jodenvervolging door de Duitsers was schrikbarend duidelijk geworden. De kabelwacht werd op 23 december weer opgeheven.
In april 1942 worden de joden verplicht een davidster te dragen zowel binnen als buitenhuis. De davidsterren worden gedrukt in Enschede. 20 juni 1942 joden moeten hun fietsen inleveren. Deze worden ingezameld in oude gemeentehuis van Lonneker. Als reparatie nodig was moest de eigenaar van de fiets deze betalen.
In augustus moeten de joodse mannen jonger dan zestig jaar zich melden om naar werkkampen in Nederland te gaan zoals het kamp 't Schut in Ede.
Drie weken later volgt een razzia om achterblijvers op te halen en in de nacht van 2 op 3 oktober vertrekt een trein met 114 joden naar Westerbork.
Meldplicht voor Joden wordt bekendgemaakt in de Nieuwe Hengelosche Courant
Toch waren er velen die de keuze maakten om niet onder te duiken. Onderduiken betekende een onzekere toekomst en het in gevaar brengen van degenden waarbij je verbleef. Vaak had men ook niet de contacten buiten de Joodse gemeenschap of niet de financiën om een onderduik te betalen. Toch is het niet zo dat alleen vermogende joden wisten onder te duiken. De joden die de oorlog overleefden kwamen uit alle delen van de joodse bevolking en uit alle leeftijdsgroepen. Het merendeel van de overlevenden waren mannen van 20 tot 50. Het percentage Joden dat in Enschede de oorlog overleeft is hoger dan het landelijk gemiddelde en de Joodse raad en ook de opstelling van de Enschedese politie zal daar aan bij hebben gedragen. Ook de razzia in 1941 die de ware aard van de bezetter al vroeg in de oorlog liet zien zal ook een rol hebben gespeeld. Toch zijn de cijfers minder gunstig dan in het boek van L. de Jong en in Twente 1940-1945 van G.J. Klokhuis worden voorgesteld.
Testimonials of the Jewish community of Enschede (1933-1945) from Marnix Bloemberg on Vimeo.
Bron:
De joodse gemeente te enschede 1930-1945, L. F. van Zuylen
Enschede 1940-1945, T. Wiegman
Leendert Overduin, A. Bekkenkamp
De Twentse Paradox, de lotgevallen van de joodse bevolking van Hengelo en Enschede tijdens de Tweede Wereldoorlog. M.J. Schenkel
Palestinapioniers in Twente 1933-1945, L.F. van Zuylen
Ik hoor graag van u wat u van de website vindt.
Wanneer u informatie wilt delen is dat ook erg welkom.
Klik dan hier om mij te mailen.
Wilt u verder lezen over Enschede tijdens de tweede wereldoorlog?
Er zijn in de afgelopen tijd diverse interessante boeken uitgebracht:
- Knokploegen, Coen Hilbrink
- Twente 40-45, Jan Haverkate & Gerard Vaanholt
- Dirk van der Meer, De strijd van een verzetsman, Ties Wiegman
- Leven landschap, een cultuurgeschiedenis van het Lonneker Land en de vliegbasis Twenthe, Jan Schukkink
