Heerenveen 1940 - 1945

Luchtbeschermingsdienst

Al in 1936 waren de eerste voortekenen van een komende oorlog in Heerenveen te merken toen er verduisteringsoverningen werden gehouden. Twee jaar later landen in de buurt van Heerenveen Duitse vliegtuigen die daar per ongeluk terecht waren gekomen. Dit was voor Heerenveen het sein om een Luchtbeschermingsdienst afdeling op te zetten.

De Duitse inval

Op 10 mei 1940 vallen de Duitsers Nederland binnen. In het noorden is er vrijwel geen verzet van de Nederlandse grenstroepen en zij vallen al snel terug op de Wonsstelling voor de afsluitdijk. De Duitsers dingen op 11 mei Friesland binnen vanuit Groningen en Frederiksoord-Noordwolde. De Heerenveense bevolking heeft al meteen een eerste kennismaking met de Duitse troepen wanneer Cavalerietroepen vam de 1ste Kavallerie Divisie door het centrum trekken over de Dracht. De Wonsstelling wordt snel overlopen en diezelfde dag is heel Friesland in Duitse handen.

Duitse Bezetting

Net als in andere steden en dorpen verandert er in het dagelijkse leven in de eerste periode van de oorlog in Heerenveen nog niet veel tijdens de bezetting. Dit zal geleidelijk veranderen en ook in Heerenveen wordt de oorlog uiteindelijk merkbaar.

Enkele maatregelen:
Het dragen van het persoonbewijs wordt verplicht. - Klokken worden gevorderd. - Radiotoestellen moeten in worden geleverd. Op 9 oktober 1944 werden de mannen van Heerenveen uit de leeftijd van 17 tot 55 jaar bij elkaar gebracht om voor de Duitsers te werken. Ze moesten anti-tank wallen graven in Drenthe.

Lancaster stort neer in Oudehorne

Het monument dat herinnert aan het neerstorten van de Engelse viermotorige bommenwerper heeft ht volgende opschrift:
'In de nacht van 13 op 14 september 1942 stortte een Lancaster-bommenwerper van de Britse Royal Air Force brandend neer in een weiland achter dit gedenkteken. De 7-koppige bemanning kwam daarbij om het leven. Het viermotorige toestel was eerder opgestegen in Midden-Engeland. De Lancaster werd door een vijandige nachtjager neergeschoten nog voor zij haar aanvalsdoel, de Duitse stad Bremen wist te bereiken. Het toestel had een lengte van 25 meter bi jeen spanwijdte van 31 meter. De lading uit 1 bom van 200 Kilo. Alsmede 25 brandbommen welke in deze opgeving tot explosie kwamen. De bemanningsleden werden op 15 september 1942 met militaire eer ter aarde besteld op de algemene begraafplaats te Nieuwehorne.'

Meer lezen over Friesland in de tweede wereldoorlog

Bekijk dan eens deze boeken:

Crackstate

Het Gerechtsgebouw Crackstate in Heerenveen (tegenwoordig gemeentehuis) wordt tijdens de oorlog als gevangenis gebruikt. In de eerste oorlogsjaren werkt er Nederlands personeel en is er nog enige mate van contact mogelijk vanuit de gevangenis met de buitenwereld.

Op 3 september 1944 pleegt de Friese illegaliteit een gewaagde overval op de gevangenis. De overval werd opgezet op twee van de Friese ondergrondse te bevrijden, namelijk Barteld Cloo uit Oranjewoud en Andreas Antolius Heins uit Heerenveen. De mannen moesten vrij komen omdat ze teveel wisten over de Friese verzetsgroepen. Bij hun doorslaan zouden teveel namen en adressen bij de Duitsers bekend worden. De plannen voor de bevrijdingsactie werd gemaakt in Café Dijksma, het tegenwoordige Koningshof in Oranjewoud. Dit café was tevens het vertrekpunt voor de actie. Over de precieze actie is weinig bekend, maar zes verzetsmensen wisten binnen te dringen in het cellencomplex en de bewakers ontwapend. De overval was een succes en beide mannen werden bevrijd.

In oktober 1944 neemt een groep SD-ers zijn intrek in Crackstate en wordt het Nederlands personeel ontslagen. De SD-ers zijn afkomstig uit Belgie na Duitse verliezen in het zuiden voor het front uit naar het Noorden getrokken. Vanaf dit moment zullen ze een schrikbewind in Friesland voeren. De groep staat onder leiding van SS-Haubtsturmfuhrer Kronberger. Het is een gemêleerde groep die bestaat uit Duitsers, Belgen, Tsjechoslowaken, Polen e.a.. De terreur van de SD-ers was zo groot dat de Friese illegaliteit opnieuw een overval op de gevangenis overwoog. Er werd uiteindelijk vanaf gezien omdat de risico's te groot waren. Meer dan zestig nederlanders overleefden hun gevangenschap in Crackstate niet. Sommigen bezweken aan de martelingen, anderen werden gefisilleerd, vaak als repressailemaatregel voor acties van het verzet en anderen werden op transport gezet naar concentratiekampen waar zij omkwamen. Op 20 november 1944 werd de spoorlijn ter hoogte van Stobbegat, het tegenwoordige Vegelingsoord door sabotage onderbroken. Als vergelding werden twee Rotterdamse NS medewerkers die na de spoorwegstaking werden opgepakt door de SD-ers meegenomen vanuit Crackstate naar de plaats van de sabotage en ter plekke doodgeschoten. Deze mannen waren Sjoerd Stoker en Rene Jacop Adriaan Bol.

Toen de Canadezen in April 1945 oprukten vluchtten de SD-ers opnieuw. De zestig aanwezige gevangenen werden op 14 April 1945 bevrijd door twee mannen, G. de Wolf en H. Kooij. De Canadezen wisten een dag later bij hun opmars vanuit Steenwijk Heerenveen te bereiken. Kronberger werd na de oorlog tot 14 jaar cel veroordeeld voor zijn wandaden.

De jodenvervolging

Heerenveen ontkomt niet aan de Jodenvervolging. Vrijwel alle in Heerenveen woonachtige Joden overleven de oorlog niet. De familie Tof die tot 1943 aan de Lindegracht woont duikt onder en weet geholpen door adressen in Katlijk en Heerenveen de oorlog te overleven maar zij zijn van de Heerenveense Joden een uitzondering.

De illegaliteit

De overval op Crackstate is een van de wapenfeiten van de Heerenveense illegaliteit. Een andere is de overval op het distributiekantoor in Joure.

Op 30 juni 1944 wordt een Nederlandse Politieman door twee leden van het verzet opgewacht in de fietsenstalling tegenover het belastingkantoor. De Duitsgezinde luitenant is in die tijd een groot gevaar voor het Friese verzet waar hij fanatiek jacht op maakt. De twee verzetsmannen liquideren de man. Veel mensen duiken hierna onder uit angst voor de Duitse vergelding.

Een aantal landelijke illegale bladen zoals De Waarheid, Trouw en Vrij Nederland werden ook in Heerenveen verspreid. In November 1944 verscheen het illegale blad de Heerenveense Koerier voor het eerst. Dit blad bleef na de oorlog verschijnen. Het verzet komt tijdens de Canadeze opmars in actie en maakt daarbij gebruikt van wapens die eerder in de oorlog zijn gedropt in het Katlijker Schar.
Er worden bomen opgeblazen in de nacht van 10 op 11 april langs de rijksweg om de Duitse terugtocht te versperren. Door brandbommen op de weg moesten terugtrekkende Duitse troepen een aantal voertuigen achterlaten. Ook een aantal paarden van Duitse soldaten werden daarbij gedood. De spoorlijn wordt in de richting van Wolvega bij de brug over de Tjonger gesaboteerd. Een trein raakt ontspoort maar komt niet zoals gepland in de Tjonger terecht. De trein kan echter niet verder en de volgende dag wordt de locomotief door Engelse jachtvliegtuigen onder vuur genomen.

In de nacht van 11 op 12 april stond er nog een wapendropping gepland. De mannen stonden klaar op het afgesproken afwerpterrein en het vliegtuig verscheen ook boven het terrein maar vloog door. Het heeft blijkbaar het lichtsignaal dat de verzetsmensen gaven niet opgepikt en zo mislukte in de laatste dagen voor de bevrijding voor de tweede keer in korte tijd een wapendropping nabij Heerenveen.

De bevrijding

De Canadeze 3e Divisie trok vanaf 12 april 1945 op door Friesland. De opmars vlotte gestaag. Her en der waren enkele verzetshaarden. Bij Mildam lagen zeventig goed bewapende Duitsers. Op 14 april trokken zij zich terug tot de Lindegracht, midden in Heerenveen. Daarbij werden de bruggen vernield. Een dag later was heel Heerenveen bevrijd en ging de opmars van de Canadezen verder in de richting van Leeuwarden. Ook bij Schasterbrug werd gevochten tussen de Canadezen en de daar gelegerde Duitsers voordat deze zich terugtrokken in de richting van de afsluitdijk. Foute en vermeende foute Nederlanders en Duitsers werden intussen in Heerenveen opgepakt en opgesloten in Crackstate.

Een groep BS-ers maakt buiten Heerenveen contact met de Canadezen. Sieger van der Laan, de commandant van de groep rijdt vervolgens mee met de Canadezen op een bren carrier als ze vanuit Tijnje op Duitsers stuiten. De Canadezen open het vuur waarna de Duitsers met de handen omhoog naar voren komen. Sieger van der Laan is aanwezig als tolk. Opeens trekt de Duitse leider van het groepje een pistool en schiet op Sieger van der Laan. De Canadezen schieten terug waarbij de Duitsers worden gedood. Ook Van der Laan is dodelijk getroffen.
Overzichtskaart die de Canadeze opmars in Friesland in beeld brengt.

De Canadezen bevrijden Friesland

Bevrijdingsoptocht

De Irish Regiment of Canada wordt na het beeindigen van de oorlog enige tijd gelegerd in Heerenveen voordat ze terug gaan naar Canada. Zij nemen deel aan de bevrijdingsoptocht waarin ook allerei wagens meerijden waarin verschillende scenes uit de oorlog worden uitgebeeld.

Vieren en herdenken

Elk jaar op 4 mei worden de doden herdacht bij het oorlogsmonument nabij het ziekenhuis. Op het monument zijn de namen aangebracht van de Heerenveners die de oorlog niet hebben overleefd.

In mei 1995 wordt ook in Heerenveen vijftig jaar bevrijding gevierd.

Canadezen van het Irish Regiment of Canada komen over uit Canada om in Heerenveen de bevrijding te vieren. De veteranen werden ontvangen door de burgemeester in het gemeentehuis.

Vlakbij het ziekenhuis staat in de Van Maasdijkstraat het monument voor de gevallenen van Heerenveen tijdens de oorlog. Het monument is een vrouw die bij haar overleden man staat. Op het monument staan de volgende namen:

WY, STRIDEND TSJIN 'E TWANG BIN FOAR DE FRIJDOM STOARNJIM, HOEDZJE FRIJDOMS FJUR, EN HALD DE FAKKEL OAN.

F. BLES
J. LENOS
J. BOERSMA
W. MINK
B. VAN ENS
A. VAN OOSTEN
H. GROENEVELD
H. PORTIJK
A. HIELKEMA
A.M. RINKEMA
J. HIJLKEMA
P. VAN STAVEREN
H.M. KOK
K. WASLANDER
J.H. KRUIS
E. WELLES
F. VAN DER LAAN
C. WIND
S. VAN DER LAAN
J.A.K. WITTEVEEN
B.D. LEENHEER
IR. A.F. KRIKKE
IJ.U. DE HAAN
J. BOLTJE
G. BOSMA
J. MOERMAN
S. KOEN